Định hướng xây dựng Nhà nước pháp quyền gắn với “Đổi mới quản trị quốc gia theo hướng hiện đại, cạnh tranh hiệu quả” là đột phá có tính chiến lược trong Văn kiện Đại hội toàn quốc lần thứ XIII của Đảng. Nhận thức một cách đầy đủ các nguyên tắc pháp quyền có ý nghĩa lý luận và thực tiễn rất thiết thực trong quá trình xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay.
Khái niệm nguyên tắc pháp quyền
Ở nước ta, pháp quyền được quan niệm là các nguyên tắc và lần đầu tiên được chính thức ghi nhận trong Văn kiện Đại hội XII của Đảng: “Trong tổ chức và hoạt động của Nhà nước, phải thực hiện dân chủ, tuân thủ các nguyên tắc pháp quyền và phải tạo ra sự chuyển biến tích cực, đạt kết quả cao hơn. Xây dựng Nhà nước pháp quyền phải tiến hành đồng bộ cả lập pháp, hành pháp, tư pháp và được tiến hành đồng bộ với đổi mới hệ thống chính trị theo hướng tinh gọn, hiệu lực, hiệu quả; gắn với đổi mới kinh tế, văn hóa – xã hội. Tiếp tục hoàn thiện cơ chế bảo vệ Hiến pháp và pháp luật”. Đại hội XIII của Đảng tiếp tục khẳng định: “Tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân do Đảng lãnh đạo là nhiệm vụ trọng tâm của đổi mới hệ thống chính trị. Nâng cao năng lực, hiệu lực, hiệu quả hoạt động của Nhà nước. Xác định rõ hơn vai trò, vị trí, chức năng nhiệm vụ và quyền hạn của cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp trên cơ sở các nguyên tắc pháp quyền…”. Theo đó, pháp quyền được hiểu như là nguyên tắc trong tổ chức và hoạt động của Nhà nước để thực hiện chức năng, nhiệm vụ của Nhà nước đáp ứng yêu cầu của quản trị quốc gia (QTQG) theo hướng hiện đại, hiệu quả. Đây là một đòi hỏi tất yếu khách quan đối với mỗi quốc gia trong quá trình phát triển và hội nhập.
Nội dung cốt lõi của các nguyên tắc pháp quyền là pháp luật giữ vị trí tối thượng trong mối quan hệ với quyền lực nhà nước, là giới hạn đối với quyền lực nhà nước và tồn tại khách quan đối với quyền lực nhà nước.
Các nguyên tắc pháp quyền cơ bản trong xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam
Trên cơ sở nội dung từ các Văn kiện Đại hội Đảng, quá trình xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở nước ta phải tuân thủ các nguyên tắc pháp quyền cơ bản sau đây:
Thứ nhất, pháp luật phải rõ ràng, công khai, ổn định, đúng đắn và được áp dụng chung, thể hiện các giá trị mà xã hội có, xã hội cần và xã hội ủng hộ dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam. Đây là yếu tố cấu thành nguyên tắc pháp quyền từ phương diện hình thức của pháp luật và là yếu tố đầu tiên cấu thành pháp quyền trong Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Chính vì thế mà trong văn kiện của Đảng và các văn bản quy phạm pháp luật của Nhà nước đều có sự nhấn mạnh việc nâng cao chất lượng hoạt động lập pháp, bảo đảm tốt hơn tính dân chủ, pháp chế, công khai, minh bạch của hệ thống pháp luật.
Thứ hai, quyền lực chính trị của Đảng và quyền lực của Nhà nước được tổ chức và hoạt động trong giới hạn và bị kiểm soát, bị ràng buộc bởi các quy định của Hiến pháp và pháp luật. Đây là yếu tố cấu thành nguyên tắc pháp quyền về nội dung trong xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở nước ta. Quyền lực chính trị của Đảng lãnh đạo và quyền lực của Nhà nước đều có nguồn gốc, ra đời, tồn tại và phát triển từ quyền lực của nhân dân và do đó, bị giới hạn bởi quyền lực của nhân dân. Mối quan hệ giữa Đảng lãnh đạo, Nhà nước quản lý và nhân dân làm chủ được xác định trên cơ sở Hiến pháp và pháp luật.
Thứ ba, các quyền con người, quyền công dân về chính trị, dân sự, kinh tế, văn hóa, xã hội được công nhận, tôn trọng, bảo vệ, bảo đảm theo Hiến pháp và pháp luật. Đây là một nội dung cốt lõi của nguyên tắc pháp quyền, không những ở nước ta mà còn được hầu hết các nhà nước dân chủ và pháp quyền trên thế giới thừa nhận. Trong nhà nước pháp quyền, không cho phép bất kỳ một người nào, cơ quan, tổ chức nào đứng trên pháp luật. Mọi người đều bình đẳng trước pháp luật và công dân nam, nữ bình đẳng về mọi mặt; Nhà nước có chính sách bảo đảm quyền và cơ hội bình đẳng giới được ghi nhận trong Hiến pháp. Trong Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở nước ta, con người nếu không vi phạm pháp luật thì họ hoàn toàn tồn tại trong trạng thái an toàn về mặt pháp lý khi đối diện với quyền lực nhà nước. Đây là một yếu tố cấu thành không thể thiếu của nguyên tắc pháp quyền.
Thứ tư, pháp luật phải được mọi người tôn trọng, bảo vệ và thực thi trong hoạt động của Nhà nước cũng như của toàn xã hội bằng công tác tổ chức thi hành pháp luật. Để đưa pháp luật vào cuộc sống, phải tổ chức thi hành pháp luật, từ tuyên truyền, phổ biến pháp luật đến việc kiểm tra, giám sát, xử lý vi phạm pháp luật để bảo vệ pháp luật. Vì thế, pháp quyền không thể có được trên thực tế, nếu pháp luật không được bảo vệ và được thực thi trong hoạt động của Nhà nước và xã hội.
Thứ năm, khi thực hiện quyền tư pháp, tòa án xét xử độc lập, bảo vệ công lý, công bằng, nhân phẩm, quyền con người, quyền công dân. Có độc lập, người xét xử mới đưa ra các tài phán vô tư, vì công lý, công bằng, vì quyền con người, quyền công dân. Tất cả các nguyên tắc pháp quyền nói trên có quan hệ mật thiết với nhau, không tách rời nhau, tạo thành một tổng thể thống nhất, cấu thành pháp quyền ở nước ta.
Cùng với đó, tổ chức, hoạt động của chính quyền địa phương (CQĐP) cũng phải tuân thủ nguyên tắc pháp quyền: Theo đó, việc tổ chức và hoạt động của CQĐP của một quốc gia phải bảo đảm phân cấp, phân quyền và trách nhiệm thống nhất. Các cấp CQĐP do đó phải tuân thủ Hiến pháp và pháp luật chung của cả nước. Bởi vì, bản chất của nguyên tắc pháp quyền nhấn mạnh giá trị, nguyên tắc và tinh thần “thượng tôn pháp luật”, “phán quyết bằng pháp luật”, “kiểm soát quyền lực” và “bảo vệ quyền”.
Thực hiện nguyên tắc pháp quyền trong tổ chức và hoạt động của CQĐP theo yêu cầu quản trị quốc gia hiện đại phải theo những nguyên tắc nhất định, bao gồm: Xây dựng bộ máy CQĐP các cấp hợp lý để nâng cao tính pháp quyền trong quản trị quốc gia; Bảo đảm thực quyền và nâng cao hiệu quả hoạt động của HĐND các cấp để gia tăng tính pháp quyền trong hoạt động quản trị quốc gia; Đẩy mạnh xây dựng chính quyền điện tử, thành phố thông minh.
Tuy đã đạt được những kết quả nhất định, nhưng vẫn còn những bất cập, hạn chế ở nhiều mặt trong thực thi nguyên tắc pháp quyền ở nước ta; đặc biệt là các chỉ số như: hạn chế quyền lực nhà nước, kiểm soát tham nhũng, chính phủ mở, các quyền cơ bản, thực thi pháp luật, tư pháp dân sự và tư pháp hình sự.
Một số giải pháp nâng cao chỉ số thực hiện nguyên tắc pháp quyền
1. Tiếp tục củng cố, nâng cao ý thức pháp luật của các cán bộ, công chức, viên chức nhà nước và người dân. Với yêu cầu đó, cần thường xuyên bồi dưỡng, nâng cao trình độ, ý thức chính trị và ý thức pháp luật, năng lực, kỹ năng thực hiện các nguyên tắc pháp quyền cho cán bộ, công chức, viên chức nhà nước, tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra, xử lý vi phạm. Tăng cường tuyên truyền, phổ biến, giáo dục ý thức pháp quyền cho người dân, doanh nghiệp và các chủ thể khác; giáo dục, nâng cao ý thức tôn trọng, chấp hành và tuân thủ pháp luật và trách nhiệm của công dân, tổ chức.
2. Coi trọng việc giám sát trong quá trình thực hiện pháp luật. Đây là vấn đề phức tạp, đa dạng, liên quan đến nhiều chủ thể, đến nhiều hoạt động khác nhau trong việc đưa pháp luật vào cuộc sống. Vì vậy phải thực hiện thường xuyên, không được buông lỏng.
3. Cần tăng cường sự độc lập tư pháp. Khi tòa án độc lập và được trao đầy đủ thẩm quyền, Tòa án sẽ phát huy sức mạnh là thành trì quan trọng nhất để bảo vệ quyền con người. Cần thiết lập cơ quan bảo hiến chuyên trách để thực hiện nguyên tắc pháp quyền và thông qua đó bảo vệ Hiến pháp và bảo vệ quyền cơ bản của công dân.
4. Tăng cường thực hiện dân chủ và quyền làm chủ của nhân dân là những yếu tố có quan hệ chặt chẽ với nguyên tắc pháp quyền. Cùng với đó, cần cải cách chế độ bầu cử để lựa chọn được những người đại diện xứng đáng, có năng lực chuyên môn, đạo đức và trách nhiệm sẽ góp phần tạo ra “đầu vào” tốt cho việc thực hiện nguyên tắc pháp quyền.
5. Tiếp tục hoàn thiện các điều kiện để thực hiện nguyên tắc pháp quyền tốt hơn, như chính trị, pháp luật, kinh tế, văn hóa, xã hội, cơ chế giám sát, thanh tra, kiểm tra.
6. Tăng cường hợp tác quốc tế về vấn đề nâng cao hiệu quả thực hiện nguyên tắc pháp quyền trên cơ sở các tiêu chuẩn chung của thế giới.
Ths. Lê Tuấn Kiền
