Quản lý các vấn đề kinh tế - xã hội nói chung và quản lý kinh tế nói riêng, đều chủ yếu là hoạt động quản lý của nhà nước. Vậy vai trò quản lý của Nhà nước trong nền kinh tế theo cơ chế thị trường định hướng XHCN hiện nay được thể hiện như thế nào, Nhà nước cần và không cần can thiệp vào lĩnh vực nào của thị trường? Đây là vấn đề đang còn những ý kiến trao đổi, tranh luận trước khi đi đến thống nhất.
Mặc dù vậy, chúng ta vẫn có thể trao đổi vấn đề này một cách cởi mở với mong muốn tìm ra những giải pháp để công tác quản lý kinh tế được đổi mới để ngày một hiệu quả, hiệu lực hơn.
Thực tiễn công tác quản lý kinh tế thời gian qua
Qua gần 40 năm thực hiện đường lối đổi mới, từ một quốc gia có nền kinh tế kém phát triển, Việt Nam hiện nay đã gia nhập nhóm các quốc gia đang phát triển và tăng trưởng mọi mặt về kinh tế - xã hội. Để có những thành tựu đó, ngoài vai trò của cộng đồng doanh nghiệp cùng toàn thể người dân, cần phải kể đến các đường lối chủ trương đúng đắn của Đảng và Nhà nước Việt Nam, điều đó đã thể hiện sự thành công của Nhà nước trong vai trò là người quản lý. Trong hành trình đó, việc nghiên cứu, tìm hiểu vai trò quản lý của nhà nước trong phát triển các vấn đề kinh tế xã hội của đất để từ đó phát hiện các hạn chế, tồn tại về cơ chế quản lý, chính sách nhằm kịp thời có các giải pháp hoàn thiện vai trò quản lý nhà nước trong phát triển kinh tế - xã hội là vấn đề hết sức cần thiết.
Vấn đề đổi mới công tác quản lý kinh tế hiện nay đã và đang tập trung vào chức năng quản lý và phát triển kinh tế có tính chất tổng hợp, liên ngành thuộc nhóm cơ quan hành pháp, bao gồm các chức năng: Định hướng, quy hoạch và điều tiết phát triển kinh tế; Tạo lập khung khổ pháp luật, môi trường thể chế cho phát triển kinh tế; Can thiệp gián tiếp vào đầu tư, sản xuất của doanh nghiệp và phân bổ nguồn lực phát triển kinh tế; Thanh tra, kiểm tra và giám sát việc thực hiện chính sách, pháp luật; Tổ chức thực thi chính sách, pháp luật.
Để tạo điều kiện cho sự hình thành và phát triển của kinh tế thị trường (KTTT) và đáp ứng với yêu cầu, đòi hỏi của sự phát triển đó, vai trò quản lý nhà nước (QLNN) về kinh tế cũng từng bước được đổi mới. Nhà nước đã từng bước giảm bớt các chỉ tiêu pháp lệnh, thu hẹp và xóa bỏ việc quản lý hoạt động sản xuất – kinh doanh (SXKD) của các doanh nghiệp nhà nước (DNNN) bằng kế hoạch tập trung, bao cấp. Thay vào đó là Nhà nước quản lý, điều tiết nền kinh tế bằng pháp luật, chiến lược, quy hoạch, kế hoạch, chính sách, các công cụ kinh tế và lực lượng vật chất cần thiết. Nhà nước đóng vai trò là một chủ thể kinh tế trên thị trường, thông qua việc đầu tư vốn và quản lý tài sản công; tách quyền sở hữu và quyền quản lý, sử dụng; có sự phân cấp ngày càng nhiều hơn để phát huy tính chủ động, sáng tạo của địa phương và cơ sở; xóa bỏ các hình thức bao cấp; hạn chế sự kiểm soát và xóa bỏ độc quyền kinh doanh… Tuy nhiên, để đáp ứng yêu cầu thực tiễn và phù hợp với tình hình hiện nay trong điều kiện hội nhập quốc tế ngày một sâu rộng, vấn đề đổi mới công tác quản lý nhà nước trong lĩnh vực kinh tế là rất cần thiết.
Yêu cầu trong đổi mới quản lý kinh tế giai đoạn hiện nay
Theo “Đề án Đổi mới toàn diện quản lý nhà nước trong lĩnh vực kinh tế” do Bộ Kế hoạch và Đầu tư xây dựng, mục tiêu tổng quát là đến năm 2030, đổi mới căn bản và toàn diện phương thức quản lý nhà nước theo hướng Chính phủ số, chuyển từ kiểm soát sang kiến tạo; từ can thiệp trực tiếp sang gián tiếp; từ tiền kiểm sang hậu kiểm, phù hợp với nguyên tắc và thông lệ quốc tế, nhằm tạo môi trường kinh doanh thuận lợi, bình đẳng cho các thành phần kinh tế phát triển. Trong đó, các mục tiêu cụ thể gồm: Các chính sách, pháp luật trong lĩnh vực kinh tế được xây dựng dựa trên nguyên tắc tôn trọng quy luật thị trường, theo nguyên tắc và thông lệ quốc tế tốt; môi trường kinh doanh và năng lực cạnh tranh đạt chất lượng tương đương với các nước ASEAN - 3 (Xinh-ga-po, Thái Lan và Ma-lai-xi-a); Xây dựng Chính phủ số hiện đại, thống nhất, liên thông và hiệu quả; Nâng cao năng lực, chất lượng của đội ngũ cán bộ công chức, viên chức trong bộ máy QLNN, hiệu lực, hiệu quả trong tổ chức thực thi chính sách, pháp luật.
Đề án đồng thời đưa ra 5 nhóm giải pháp theo các chức năng cơ bản của quản lý nhà nước trong lĩnh vực kinh tế, cụ thể gồm: Nhóm giải pháp về vai trò định hướng, quy hoạch và điều tiết phát triển kinh tế; Về vai trò tạo lập khung khổ chính sách, pháp luật; vai trò can thiệp gián tiếp vào đầu tư, sản xuất của doanh nghiệp và phân bổ nguồn lực phát triển kinh tế; vai trò quản lý thị trường, thanh kiểm tra và giám sát hiệu quả thực hiện chính sách phát triển kinh tế; nâng cao hiệu lực, hiệu quả tổ chức, thực thi chính sách, pháp luật.
Trên thực tế, Quản lý nhà nước về phát triển kinh tế trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa trong điều kiện cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư đã và đang đứng trước hàng loạt yêu cầu đặt ra, cần được giải quyết, bao gồm:
1. Các cơ quan Nhà nước cần có lộ trình giải quyết một cách chủ động, tích cực đối với các mục tiêu cụ thể. Ví như việc cải thiện môi trường kinh doanh, đa dạng hóa các kênh tương tác trực tiếp giữa người dân và chính quyền, xây dựng một cơ chế mà các chủ thể trong xã hội có thể tham gia một cách trực tiếp hơn vào quá trình hoạch định chính sách, pháp luật để quá trình hoạch định này gắn với thực tiễn, nhận được sự đồng thuận từ quá trình hoạch định đến quá trình thực thi.
2. Việc hoàn thiện thể chế phải giải quyết được những “điểm nghẽn”, cải thiện được môi trường kinh doanh; đồng thời bảo đảm huy động và quản lý có hiệu quả các nguồn lực cho phát triển, đặc biệt là nguồn tài nguyên thiên nhiên, nguồn đầu tư tài chính, nguồn ngân sách nhà nước,... Tập trung thúc đẩy hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới, sáng tạo quốc gia theo hướng xây dựng các cơ chế, chính sách cụ thể, phù hợp để phát triển mạnh mẽ doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo, như có cơ chế tài chính thúc đẩy hoạt động nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ của doanh nghiệp với tôn chỉ doanh nghiệp là trung tâm; đổi mới cơ chế đầu tư, tài trợ nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ; có chính sách để phát triển mạnh mẽ doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo; kết nối cộng đồng khoa học và công nghệ của người Việt Nam ở nước ngoài và cộng đồng trong nước.
3. Cần nâng cao hiệu quả thực hiện và tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương thức điều hành nền kinh tế, vừa phát huy tính chủ động, sáng tạo, nhưng cũng tránh bao biện, làm thay, buông lỏng lãnh đạo. Đồng thời, cần phân định một cách rõ ràng giữa chủ thể, chức năng quản lý của Nhà nước về kinh tế, xác định rõ nguyên tắc, nội dung, phương pháp, hình thức và thẩm quyền, trách nhiệm của chủ thể lãnh đạo và của đối tượng chịu sự lãnh đạo bằng các quy chế, quy định khoa học và chặt chẽ; bảo đảm thực hiện nguyên tắc tập trung dân chủ, tập thể lãnh đạo, cá nhân phụ trách, đi đôi với phát huy vai trò, trách nhiệm, tính chủ động của người đứng đầu và cơ chế xử lý đối với người đứng đầu khi vi phạm; phát huy vai trò, trách nhiệm của các cơ quan, tổ chức hoạt động trong các cơ quan kinh tế của Nhà nước.
4. Nhà nước cần giải quyết những mâu thuẫn trong quá trình phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Đó là mâu thuẫn giữa phát triển nhanh và bền vững; giữa toàn cầu hóa, hội nhập quốc tế và xu hướng bảo hộ; giữa việc cắt giảm hàng rào thuế quan và việc gia tăng hàng rào phi thuế quan; giữa các hiệp định thương mại song phương và các hiệp định thương mại của một quốc gia với các tổ chức, khu vực…
5. Nhà nước cần là chủ thể cung cấp kịp thời những thông tin về thị trường, những tín hiệu thị trường nhằm định hướng cho hoạt động của các doanh nghiệp bắt kịp với diễn biến thực tế. Quản trị nhà nước cần có tầm tư duy khu vực và toàn cầu, tìm ra giá trị của Việt Nam trong các chuỗi sản xuất, các chuỗi giá trị để thực sự bắt nhịp với dòng chảy phát triển chung của nhân loại.
6. Tịch cực xây dựng chính quyền số, chính quyền thông minh với khả năng chia sẻ các dữ liệu quản lý nhà nước cần được đặt ra và triển khai thực hiện có hiệu quả. Phương thức quản lý nhà nước cần được đổi mới, tương thích với việc ứng dụng các thành tựu của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư trong mọi mặt của hoạt động kinh tế, xã hội, an ninh, quốc phòng và hội nhập quốc tế.
7. Đổi mới tư duy quản lý kinh tế: chuyển dần chức năng “làm kinh tế” sang thực hiện tốt vai trò là “trọng tài” trong nền kinh tế; triệt để gạt bỏ cơ chế xin – cho; phân biệt rõ chức năng quản lý kinh tế của Nhà nước, trong đó “tách bạch nhiệm vụ SXKD và nhiệm vụ chính trị, công ích. Tách chức năng chủ sở hữu tài sản, vốn của Nhà nước và chức năng QLNN, chức năng hành chính với chức năng dịch vụ công; xây dựng một nền hành chính hiện đại, chuyên nghiệp, năng động và hiệu quả, lấy kết quả phục vụ người dân, doanh nghiệp làm tiêu chí đánh giá.
8. Đổi mới và hoàn thiện đồng bộ hệ thống các yếu tố bảo đảm QLNN về kinh tế có hiệu quả. Cụ thể: Phát triển đồng bộ các yếu tố thị trường cùng các thể chế hỗ trợ thị trường và QLNN (như tiền tệ, tín dụng, ngoại hối, bảo hiểm…); bảo đảm đúng nguyên tắc thị trường gắn với tăng cường quản lý, kiểm tra, kiểm soát của Nhà nước và giám sát của xã hội; gắn kết giữa các loại thị trường trên địa bàn, giữa thị trường địa phương với hệ thống thị trường cả nước và quốc tế. Cần xác định rõ “vai trò chủ đạo” của kinh tế nhà nước./.
ThS Nguyễn Trọng Toàn
