Từ câu chuyện này, nhiều vấn đề về cập nhật pháp luật, áp dụng nguyên tắc nhân đạo và bảo đảm công lý kịp thời được đặt ra, đòi hỏi sự đồng bộ trong hệ thống tố tụng.
Gà lôi trắng - Đôi điều cùng suy ngẫm. Ảnh: Internet
Những ngày đầu tháng Tám, bản án sơ thẩm tuyên 6 năm tù đối với anh Thái Khắc Thành về tội “Vi phạm quy định về bảo vệ động vật nguy cấp, quý, hiếm” đã dấy lên tranh luận mạnh mẽ. Theo hồ sơ được Tạp chí Tòa án công bố, từ năm 2024 anh Thành mua một con gà lôi trống, sau đó đổi thêm hai cá thể mái; đàn gà sinh sản được 10 con non. Ngày 26/3/2025, anh bán 10 con non thì bị phát hiện, tạm giữ thêm 3 cá thể tại nơi ở. Kết luận giám định xác định tất cả là loài gà lôi trắng, Lophura nycthemera. Viện kiểm sát truy tố theo điểm b khoản 2 Điều 244 BLHS và tòa án khu vực 5, Hưng Yên tuyên án 6 năm tù ngày 08/8/2025. Đáng chú ý, ngay sau dư luận, Chánh án TAND tỉnh Hưng Yên kiến nghị Viện kiểm sát kháng nghị bản án, và đến ngày 13/8/2025 Viện kiểm sát tỉnh đã kháng nghị toàn bộ, đồng thời tòa thay biện pháp ngăn chặn từ tạm giam sang cấm đi khỏi nơi cư trú để xét xử phúc thẩm.
Tranh luận pháp lý xoay quanh một điểm mấu chốt: kể từ ngày 01/7/2025, danh mục phân loại các loài nguy cấp đã được điều chỉnh. Thông tư số 27/2025/TT-BNNMT của Bộ Nông nghiệp và Môi trường có hiệu lực từ ngày 01/7/2025, ban hành kèm Phụ lục I về Danh mục loài nguy cấp, quý, hiếm. Trong phụ lục này, gà lôi trắng được xếp ở nhóm IIB, tức nhóm loài hạn chế khai thác, sử dụng vì mục đích thương mại, không còn nằm ở nhóm IB như trước đây theo Nghị định 84/2021.
Việc thay đổi nhóm pháp lý của gà lôi trắng là chi tiết không thể bỏ qua, bởi Điều 244 BLHS 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017) chỉ điều chỉnh hành vi xâm phạm đối với “động vật thuộc danh mục loài nguy cấp, quý, hiếm nhóm IB” hoặc thuộc Phụ lục I CITES… Các khung hình phạt ở khoản 2, khoản 3 dựa trên tính chất nghiêm trọng của nhóm loài này.
Tinh thần pháp luật và câu hỏi: tòa sơ thẩm đã đúng hay sai
Tinh thần của luật hình sự hiện đại đặt trọng tâm ở hai điểm: một là bảo vệ các giá trị cốt lõi của xã hội thông qua hình sự hóa những hành vi gây nguy hiểm cao; hai là tôn trọng nguyên tắc nhân đạo và thay đổi chính sách theo thực tiễn khoa học và quản trị. Cả hai điểm này hiện diện rõ trong BLHS Việt Nam.
Thứ nhất, Điều 244 BLHS là một “tội phạm chính sách” nhằm bảo vệ đa dạng sinh học đối với nhóm loài đặc biệt nghiêm cấm khai thác, sử dụng vì nguy cơ tuyệt chủng cao. Khi danh mục pháp lý xác định loài ở nhóm IB, hành vi “nuôi, nhốt, mua bán” là vùng đỏ, xâm phạm trực diện mục tiêu bảo tồn. Do đó, việc khởi tố và truy tố giai đoạn trước 01/7/2025 đối với hành vi nuôi, nhân giống và bán gà lôi trắng khi loài này đang ở nhóm IB là có cơ sở, phù hợp khung tội danh đã thiết kế. Đây là điểm mà chính LS, học giả hay công luận đều dễ thống nhất: cơ quan điều tra và kiểm sát ban đầu không “làm sai” nếu chỉ xét theo luật tại thời điểm hành vi.
Thứ hai, Điều 29 BLHS quy định các căn cứ miễn trách nhiệm hình sự, trong đó có trường hợp “khi tiến hành điều tra, truy tố hoặc xét xử, do có sự thay đổi chính sách, pháp luật làm cho hành vi phạm tội không còn nguy hiểm cho xã hội nữa”. Đây là quy định mang tinh thần nhân đạo và cập nhật chính sách: nếu nhà nước điều chỉnh đánh giá rủi ro, giảm mức độ nguy cấp của loài, thì hành vi đối với loài đó không còn ở ngưỡng phải xử lý hình sự nghiêm khắc như trước. Quy định này không phải khuyến nghị tùy nghi mà là căn cứ mang tính bắt buộc khi điều kiện thỏa mãn.
Đặt vụ việc vào khung pháp lý này:
Tại thời điểm xét xử sơ thẩm ngày 08/8/2025, Thông tư 27/2025 đã có hiệu lực hơn một tháng. Phụ lục I của Thông tư xếp gà lôi trắng vào nhóm IIB, tức không còn thuộc nhóm IB. Theo cấu trúc của Điều 244, trọng tâm xử lý hình sự nghiêm khắc là đối với nhóm IB và một số trường hợp thuộc Phụ lục I CITES. Khi loài rời nhóm IB, chính sách hình sự đối với hành vi “nuôi, nhốt, bán” với loài này đã giảm tính nguy hiểm ở cấp độ lập pháp.
BLHS Điều 29 yêu cầu cơ quan tiến hành tố tụng phải xét đến sự thay đổi chính sách khi “điều tra, truy tố hoặc xét xử”. Giai đoạn xét xử diễn ra sau mốc hiệu lực chính sách, nên cơ quan công tố có trách nhiệm rút truy tố nếu hành vi không còn nguy hiểm cho xã hội theo đánh giá mới, và tòa có trách nhiệm áp dụng căn cứ miễn trách nhiệm hình sự.
Ở cấp thực hành, Chánh án TAND tỉnh Hưng Yên đã phát hiện việc tòa sơ thẩm chưa áp dụng Thông tư 27/2025 và đã kịp thời kiến nghị Viện kiểm sát kháng nghị để xét lại toàn bộ vụ án; Viện kiểm sát tỉnh sau đó đã kháng nghị toàn bộ bản án và tòa đã thay biện pháp ngăn chặn. Đây là phản ứng đúng tinh thần kiểm soát nội bộ của ngành, đồng thời thể hiện sự hội nhập của tố tụng với thay đổi chính sách pháp luật.
Từ các căn cứ trên, có thể kết luận: về mặt nguyên tắc, tòa sơ thẩm đã không cập nhật và áp dụng sự thay đổi chính sách có lợi cho bị cáo tại thời điểm xét xử, nên quyết định tuyên 6 năm tù theo Điều 244 là không phù hợp. Việc kháng nghị để hủy án, điều tra lại hoặc xét xử theo hướng miễn trách nhiệm hình sự là cần thiết. Tuy nhiên, cần lưu ý một chi tiết mà Chánh án tỉnh đã nêu: khi gà lôi trắng chuyển từ IB sang IIB, hành vi vẫn có thể được xem xét theo Điều 234 BLHS về “Vi phạm quy định về bảo vệ động vật hoang dã” nếu đáp ứng các yếu tố cấu thành, đặc biệt là căn cứ về giá trị tang vật và hành vi thương mại. Điều này đòi hỏi cơ quan tiến hành tố tụng phải thẩm định rõ, thay vì “đổi tội danh” theo quán tính. Tinh thần pháp quyền không phải là chuyển dịch cơ học giữa các điều luật, mà là xác định đúng mức độ nguy hiểm thực tế theo chính sách đã cập nhật, tránh cả hai thái cực: hình sự hóa quá mức và bỏ lọt vi phạm ở mức độ cần xử lý hành chính hoặc dân sự.
Kết luận vụ việc và vài suy nghĩ kiến tạo chính sách
Thứ nhất, về mặt sự kiện, việc khởi tố, truy tố ban đầu là có căn cứ vì tại thời điểm hành vi, gà lôi trắng thuộc nhóm IB. Nhưng đến lúc xét xử, chính sách đã đổi. Không cập nhật chính sách là lỗi về áp dụng pháp luật. Kháng nghị của Viện kiểm sát và thay đổi biện pháp ngăn chặn cho thấy hệ thống đã phản ứng theo hướng sửa sai.
Thứ hai, về mặt pháp lý, Điều 29 BLHS là phanh an toàn chống “quán tính trừng phạt”. Nó buộc tiến trình tố tụng phải quay đầu khi nền tảng chính sách thay đổi. Trong vụ này, cơ sở miễn trách nhiệm hình sự hiện diện rõ ràng, miễn bàn về thiện chí chủ quan. Hệ thống phải tôn trọng quy tắc bắt buộc này vì nó phản ánh triết lý hình sự hiện đại: hình sự hóa chỉ là phương sách cuối cùng khi các biện pháp khác không đủ bảo vệ lợi ích công.
Thứ ba, về mặt quản trị, hành trình từ bản án sơ thẩm đến quyết định kháng nghị là minh họa quý giá cho cơ chế tự hiệu chỉnh của tư pháp. Tòa án cấp tỉnh không có quyền kháng nghị, nhưng vai trò “đèn đỏ” qua văn bản kiến nghị đã khởi động lại quá trình, dẫn tới kháng nghị toàn bộ và thay đổi biện pháp ngăn chặn. Cơ chế này cần được bình thường hóa: người đứng đầu phải chủ động rà soát các vụ án gây chú ý vì có dấu hiệu lệch pha chính sách.
Kiến tạo chính sách: 6 gợi ý mạnh tay nhưng cần thiết
Đồng bộ hóa danh mục pháp lý với đào tạo nghiệp vụ: Khi một văn bản “trụ” như Thông tư 27/2025 thay đổi danh mục loài, các cơ quan điều tra, kiểm sát, tòa án, kiểm lâm phải được cập nhật tức thì bằng công văn hướng dẫn nghiệp vụ và bộ check-list mới. Cần cơ chế cảnh báo sớm liên thông giữa cơ quan ban hành và tố tụng để hạn chế “độ trễ áp dụng”.
Chuẩn hóa quy trình “đổi nền” khi chính sách thay đổi: Xây dựng quy trình tối giản để Viện kiểm sát rút truy tố khi có căn cứ Điều 29. Quy trình nên yêu cầu đối chiếu danh mục loài theo thời điểm xét xử, lập biên bản thẩm định lại tình trạng pháp lý của tang vật, kèm ý kiến chuyên môn của cơ quan khoa học có thẩm quyền. Việc này giúp giảm rủi ro “án oan chính sách”.
Phân tầng công cụ xử lý ngoài hình sự đối với nhóm IIB: Khi loài ở nhóm IIB, xử lý hành vi nên ưu tiên các biện pháp hành chính, kinh tế, giám sát môi trường, và điều kiện nuôi, thay vì lập tức hình sự hóa. Xây dựng các ngưỡng giá trị, quy mô, tần suất, nguồn gốc để phân biệt giữa hộ nuôi cảnh có đăng ký, cơ sở gây nuôi có kiểm soát, và hành vi thương mại trái phép quy mô lớn.
Cửa sổ hợp pháp hóa nuôi, trồng bảo tồn có kiểm soát: Thông tư 27/2025 đã thiết kế khung để nuôi sinh trưởng, nuôi sinh sản trong môi trường kiểm soát. Nên có “đợt chuyển tiếp” cho người dân đang nuôi các loài đã hạ nhóm để đăng ký, gắn mã số cơ sở, truy xuất nguồn gốc, áp chuẩn phúc lợi động vật. Như vậy, thay vì đẩy họ vào vùng xám, nhà nước biến họ thành đối tác bảo tồn được quản lý rủi ro.
Tăng cường công cụ định giá và giám định sinh học: Trong trường hợp chuyển hướng từ Điều 244 sang Điều 234, thẩm định giá trị tang vật là điểm nghẽn. Cần ban hành biểu giá chuẩn, quy trình định giá minh bạch và mạng lưới giám định sinh học được ủy quyền, công khai danh sách và thời hạn trả kết quả. Điều này giảm nguy cơ sai lệch do cảm tính hoặc do thiếu chuyên môn.
Truyền thông pháp luật theo hướng “dễ hiểu, dễ làm”: Vụ án gà lôi trắng cho thấy sức mạnh của diễn ngôn xã hội khi nêu đúng mấu chốt pháp lý. Cơ quan nhà nước nên chủ động truyền thông khi có thay đổi danh mục loài, giải thích tác động lên xử lý hình sự, hành chính và quyền lợi người dân. Việc chủ động sẽ giảm tin nhiễu và tạo đồng thuận chính sách.
Một vài suy ngẫm cuối cùng
Pháp luật không đứng yên. Bảo tồn đa dạng sinh học càng không phải là chiếc hộp khóa kín. Có những loài cần bảo vệ tuyệt đối, có những loài cần quản lý linh hoạt theo dữ liệu khoa học và thực tiễn sinh thái. Khi nhà nước hạ mức nguy cấp của một loài, thông điệp chính sách là rõ ràng: mức độ xử lý hình sự cần tương xứng và có mục tiêu. Mục tiêu của Điều 244 không phải trừng phạt cho trừng phạt, mà là bảo vệ sự sống đang đứng trước bờ tuyệt chủng. Khi căn cứ bảo tồn thay đổi, luật cũng phải thay đổi cách tiếp cận.
Với vụ án này, câu trả lời rành rọt là: xét theo pháp luật hiện hành tại thời điểm xét xử, việc tuyên 6 năm tù theo Điều 244 là không còn phù hợp. Kháng nghị là động tác cần thiết để tái lập tính đúng đắn của tố tụng và định vị lại mục tiêu bảo tồn. Từ đây, cấp phúc thẩm cần đi hết con đường: hoặc miễn trách nhiệm hình sự theo Điều 29 nếu thỏa điều kiện, hoặc chuyển hướng đúng chuẩn mực sang chế tài tương xứng của Điều 234 khi hội đủ yếu tố cấu thành. Điều quan trọng là không để “phản xạ hình sự hóa” lấn át tinh thần pháp quyền cập nhật.
Chúng ta đang xây dựng một hệ thống vừa nghiêm khắc với kẻ săn lùng lợi nhuận trên cái chết của thiên nhiên, vừa công bằng với người dân vô tình đứng sai chỗ khi chính sách đổi màu. Bài học của gà lôi trắng là bài học về dữ liệu, về cập nhật, về trách nhiệm của từng mắt xích. Khi chính sách đã nói lời mới, công lý không thể lặp lại câu cũ.
Nhà báo Trung Kiên
