Thuế thu nhập cá nhân (TNCN) là một trong những nguồn thu quan trọng của ngân sách nhà nước, góp phần duy trì hoạt động của bộ máy, đảm bảo công bằng xã hội và thúc đẩy phát triển kinh tế bền vững. Theo báo cáo “Tình hình kinh tế quý IV và năm 2024” của Tổng cục Thống kê, cả nước đã có 42.952 doanh nghiệp thành lập mới trong quý IV, tăng 20,2% so với cùng kỳ năm 2022, nâng tổng số doanh nghiệp đăng ký thành lập mới trong năm 2024 lên 159.294 doanh nghiệp, tăng 7,2% so với năm 2023. Sự gia tăng mạnh mẽ này kéo theo số lượng người lao động ngày càng lớn, khiến công tác quản lý và thu thuế TNCN trở nên phức tạp hơn.
Ảnh minh họa - TL
Tuy nhiên, mức độ tuân thủ thuế TNCN hiện vẫn chưa đạt kỳ vọng. Nhiều cá nhân và doanh nghiệp còn chậm trễ hoặc chưa thực hiện đầy đủ nghĩa vụ thuế, dẫn đến thất thu ngân sách và tạo ra sự cạnh tranh thiếu bình đẳng trên thị trường. Nguyên nhân của thực trạng này xuất phát từ nhiều yếu tố như hệ thống pháp luật thuế còn phức tạp, công tác tuyên truyền chưa hiệu quả, chế tài xử phạt chưa đủ sức răn đe và nhận thức của một bộ phận người nộp thuế về trách nhiệm công dân vẫn còn hạn chế. Việc nâng cao ý thức tuân thủ thuế của người nộp TNCN trở thành nhiệm vụ cấp thiết. Điều này đòi hỏi sự phối hợp đồng bộ giữa cơ quan quản lý thuế, doanh nghiệp và người dân nhằm thúc đẩy tính tự giác, xây dựng môi trường kinh doanh minh bạch, công bằng, đồng thời tăng cường nguồn lực cho ngân sách quốc gia. Mặc dù hệ thống pháp luật về thuế thu nhập cá nhân (TNCN) đã có nhiều bước cải tiến, song ý thức tuân thủ thuế của một bộ phận người nộp thuế vẫn chưa đạt yêu cầu. Các vi phạm thường gặp vẫn diễn ra như không kê khai hoặc kê khai thiếu thu nhập, chậm nộp thuế hoặc cố tình lách luật để giảm số thuế phải nộp. Thực tế cho thấy, nhiều cá nhân có thu nhập từ nhiều nguồn, đặc biệt là từ các hoạt động kinh doanh trực tuyến hoặc các nền tảng số, nhưng chỉ kê khai một phần hoặc thậm chí không thực hiện quyết toán. Điều này dẫn đến thất thu ngân sách, đồng thời tạo môi trường kinh doanh thiếu công bằng cho những người thực hiện đầy đủ nghĩa vụ thuế. Nguyên nhân của tình trạng trên đến từ nhiều yếu tố, trong đó có hạn chế về nhận thức pháp luật. Không ít người dân chưa hiểu đầy đủ các quy định trong Luật Thuế và các thông tư hướng dẫn, khiến họ dễ mắc sai sót trong quá trình kê khai, chậm hoặc không nộp quyết toán PIT. Nhận thức về hình phạt chiếm đến 42,67% trong các yếu tố tác động đến tuân thủ thuế, trong khi nhận thức về tính công bằng thuế và kiến thức thuế lần lượt chiếm 24,88% và 15,02%. Điều đó cho thấy việc hiểu biết đầy đủ về quyền lợi, nghĩa vụ thuế cũng như tính nghiêm minh, minh bạch của cơ chế xử phạt là yếu tố then chốt trong nâng cao ý thức tuân thủ.
Các cơ quan thuế đã nỗ lực hiện đại hóa công tác quản lý nhằm tăng cường giám sát và hạn chế hành vi vi phạm. Chỉ trong năm 2023, hệ thống hóa đơn điện tử đã tiếp nhận và xử lý gần 6,1 tỷ hóa đơn, trong đó hơn 1,7 tỷ hóa đơn có mã và 4,4 tỷ hóa đơn không có mã. Cục Thuế TP. Hà Nội thậm chí đã tăng cường giám sát các giao dịch trực tuyến, ngay cả khi không có nội dung chuyển khoản, cơ quan thuế vẫn có thể theo dõi dòng tiền, thông tin cá nhân và đơn vị vận chuyển để phát hiện hành vi kinh doanh “mờ”. Bên cạnh đó, các chương trình như “Hóa đơn may mắn” được triển khai nhằm khuyến khích người tiêu dùng lấy hóa đơn, hình thành thói quen mua bán minh bạch và bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng. Công tác thanh tra và xử lý vi phạm cũng ngày càng chặt chẽ. Năm 2023, cơ quan thuế đã truy thu, xử lý 179 doanh nghiệp và hơn 1.000 cá nhân có hoạt động kinh doanh trên sàn thương mại điện tử với tổng số tiền khoảng 275 tỷ đồng. Dù vậy nhiều trường hợp vi phạm vẫn tồn tại, đặc biệt trong lĩnh vực kinh doanh online, chuyển nhượng bất động sản và các khoản thu nhập từ vốn góp.
Ngành Thuế đã ứng dụng nhiều giải pháp hiện đại như phân tích dữ liệu lớn, sử dụng AI trong quản lý và giám sát hóa đơn điện tử, nhưng việc nâng cao ý thức và trách nhiệm của người nộp thuế vẫn là thách thức lớn. Hành vi tuân thủ thuế thu nhập cá nhân (TNCN) hiện nay được điều chỉnh bởi một hệ thống pháp luật khá đầy đủ, trong đó Luật Quản lý Thuế năm 2019 đóng vai trò nền tảng. Luật quy định rõ trách nhiệm của cơ quan thuế trong việc tiếp nhận, xử lý thông tin người nộp thuế từ nhiều nguồn như ngân hàng, hộ kinh doanh, đơn vị trả thu nhập hoặc các cơ quan quản lý nhà nước liên quan. Điều này cho phép ngành Thuế xây dựng cơ sở dữ liệu tập trung, phục vụ đối chiếu và phát hiện các trường hợp kê khai thiếu hoặc không kê khai thu nhập. Đặc biệt, Thông tư 31/2021/TT-BTC đã đưa ra cơ chế phân loại mức độ tuân thủ của người nộp thuế thành bốn cấp độ: mức cao (Level 1), trung bình (Level 2), thấp (Level 3) và không tuân thủ (Level 4). Việc phân loại này dựa trên sáu nhóm tiêu chí bao gồm: kê khai đúng quy định, nộp thuế đúng hạn, cung cấp đầy đủ thông tin, chấp hành nghĩa vụ quyết toán, hợp tác trong thanh tra, kiểm tra và việc giải quyết các vi phạm (nếu có). Cách tiếp cận này giúp cơ quan thuế có thể khoanh vùng rủi ro và triển khai các biện pháp giám sát phù hợp, đồng thời khuyến khích người nộp thuế nâng cao ý thức tự giác để duy trì hoặc cải thiện xếp hạng tuân thủ.
Dù có hành lang pháp lý rõ ràng, nhiều cá nhân và doanh nghiệp vẫn gặp khó khăn trong việc tuân thủ đầy đủ nghĩa vụ thuế. Trước hết, các văn bản pháp luật về thuế còn phức tạp, khó hiểu, đặc biệt với những người không chuyên. Các quy định trong luật và thông tư thường mang tính kỹ thuật cao, dễ gây hiểu nhầm, khiến người nộp thuế thường xuyên phải liên hệ cơ quan thuế để được giải thích hoặc xin ý kiến hướng dẫn. Làm gia tăng chi phí tuân thủ mà còn tạo tâm lý e ngại, sợ sai trong kê khai và quyết toán. Một nguyên nhân khác xuất phát từ tâm lý “sợ trách nhiệm” của cả người nộp thuế lẫn cán bộ thuế. Đối với người dân, tâm lý này khiến họ né tránh việc tự kê khai hoặc chậm trễ hoàn tất nghĩa vụ thuế vì lo ngại bị kiểm tra, xử phạt nếu sai sót. Trong khi đó, cán bộ thuế đôi khi cũng e dè trong việc giải thích hoặc đưa ra hướng dẫn chi tiết, do lo ngại vượt quá thẩm quyền hoặc bị quy trách nhiệm khi xảy ra sai lệch. Bên cạnh đó, nhận thức cộng đồng về ý nghĩa và lợi ích của việc nộp thuế còn hạn chế, đặc biệt ở nhóm người lao động có thu nhập thấp hoặc làm việc trong khu vực phi chính thức. Họ thường coi nghĩa vụ thuế như một khoản “bị trừ” thay vì là trách nhiệm góp phần xây dựng ngân sách và các dịch vụ công. Khi không thấy được sự gắn kết trực tiếp giữa việc đóng thuế và chất lượng phúc lợi xã hội, người nộp thuế khó có động lực tự giác tuân thủ.
Việc nâng cao nhận thức và trách nhiệm của người nộp thuế thu nhập cá nhân (TNCN) có ý nghĩa then chốt đối với hiệu quả quản lý thuế và sự phát triển của hệ thống tài chính công. Khi người nộp thuế hiểu rõ quyền lợi và nghĩa vụ của mình, tỷ lệ tự khai, tự nộp đúng hạn sẽ gia tăng, qua đó giảm thiểu sai sót cũng như các vi phạm không đáng có. Điều này không chỉ giúp cơ quan thuế tiết kiệm nguồn lực dành cho công tác thanh tra, kiểm tra, mà còn giảm chi phí tuân thủ cho người dân và doanh nghiệp, đặc biệt là các đơn vị vừa và nhỏ. Ở góc độ rộng hơn, một hệ thống thuế minh bạch và có sự tham gia tự giác từ người dân sẽ tạo ra môi trường kinh doanh công bằng, củng cố niềm tin xã hội đối với Nhà nước. Đây cũng là nền tảng quan trọng để triển khai các bước cải cách thuế tiếp theo, hướng tới một hệ thống quản lý hiện đại, công bằng và bền vững.
Để đạt được mục tiêu trên, cần triển khai đồng bộ nhiều giải pháp gắn với cả yếu tố nhận thức, công nghệ và chính sách. Cần đẩy mạnh hoạt động giáo dục và truyền thông hướng tới người nộp thuế. Cơ quan thuế nên thường xuyên cập nhật các nền tảng số như e-Tax, e-Invoice và cổng hỗ trợ trực tuyến, cung cấp hướng dẫn trực quan, dễ hiểu về các thủ tục kê khai, nộp thuế TNCN. Có thể tận dụng mạng xã hội để triển khai các chiến dịch truyền thông, tổ chức livestream giải đáp thắc mắc, đồng thời xây dựng những nội dung phổ cập về lợi ích xã hội của việc tuân thủ thuế, giúp người dân hiểu rõ đóng góp của thuế đối với ngân sách cho y tế, giáo dục và hạ tầng. Song song, cần đơn giản hóa quy trình kê khai và hỗ trợ kỹ thuật. Việc rà soát, điều chỉnh các quy định để tránh cách diễn giải đa nghĩa sẽ giúp người dân dễ dàng hơn trong việc thực hiện nghĩa vụ thuế. Cơ quan thuế có thể phát triển các ứng dụng hỗ trợ kê khai tự động theo từng loại thu nhập, mở rộng mạng lưới điểm hỗ trợ trực tiếp và tổ chức các sự kiện như “Ngày Tư vấn Người nộp thuế” tại các địa phương để tăng cường tiếp cận. Tăng cường minh bạch và khuyến khích tuân thủ. Có thể công khai danh sách những cá nhân, tổ chức đạt mức tuân thủ cao (Level 1) trên các kênh chính thức của cơ quan thuế hoặc địa phương nhằm tôn vinh những trường hợp gương mẫu. Đồng thời, áp dụng chính sách khen thưởng hoặc giảm truy thu cho những người chủ động phát hiện và khắc phục sai sót cũng sẽ tạo động lực tích cực.
Bên cạnh đó, cần đẩy mạnh ứng dụng công nghệ và quản lý rủi ro. Phân tích dữ liệu lớn từ các giao dịch ngân hàng, thương mại điện tử và đơn vị vận chuyển sẽ giúp cơ quan thuế kịp thời phát hiện các hành vi có dấu hiệu vi phạm nghĩa vụ TNCN. Việc triển khai mô hình CRM (Compliance Risk Management) với sự kết hợp hài hòa giữa giáo dục, tạo điều kiện và kiểm tra có trọng tâm theo tiêu chí rủi ro sẽ nâng cao hiệu quả quản lý, đồng thời tránh gây áp lực không cần thiết cho những người nộp thuế tuân thủ tốt. Chú ý vào việc tăng cường trách nhiệm và năng lực của cán bộ thuế. Cần thiết lập cơ chế giám sát nội bộ chặt chẽ, xây dựng các kênh hotline tiếp nhận phản ánh từ người dân và xử lý nghiêm các trường hợp vi phạm trong đội ngũ công chức thuế. Thực hiện đồng bộ các giải pháp trên không chỉ nâng cao ý thức tuân thủ thuế TNCN mà còn góp phần xây dựng một hệ thống thuế minh bạch, hiệu quả và công bằng hơn, đáp ứng yêu cầu cải cách và hội nhập trong giai đoạn mới.
Nâng cao nhận thức và trách nhiệm của người nộp thuế thu nhập cá nhân (PIT) không chỉ là giải pháp bảo đảm nguồn thu ngân sách bền vững mà còn là yếu tố cốt lõi để củng cố niềm tin vào hệ thống thuế. Khi người dân hiểu rõ vai trò của thuế đối với xã hội và tự giác thực hiện nghĩa vụ đầy đủ, đúng hạn, đó sẽ là minh chứng cho sự trưởng thành của một hệ thống thuế hiện đại, công bằng và hiệu quả. Để đạt được điều này, cần sự phối hợp chặt chẽ giữa cơ quan quản lý thuế, người dân và các tổ chức liên quan trong việc cải thiện chính sách, đẩy mạnh tuyên truyền và nâng cao hiệu quả quản lý. Khi văn hóa thuế tích cực được hình thành, việc tuân thủ PIT sẽ trở thành thói quen tự nhiên của mỗi cá nhân, qua đó góp phần xây dựng một hệ thống thuế minh bạch và tạo nền tảng vững chắc cho sự phát triển bền vững của đất nước.
ThS Lê Phương Huyền
