Quản trị nhà nước tốt và những gợi mở đối với Việt Nam

Bài viết phân tích các khái niệm quản trị, quản lý và quản lý nhà nước, nội dung quản trị nhà nước tốt, 13 tiêu chí quản trị tốt phổ biến và 05 nguyên tắc quản trị nhà nước tốt, các điều kiện đảm bảo thực hiện quản trị nhà nước tốt. Đồng thời, đề xuất quá trình thể chế hóa khái niệm quản trị nhà nước tốt hướng đến đổi mới nền công vụ nước ta.
Ảnh minh họa

Một số quan niệm về quản trị, quản trị tốt và quản trị nhà nước tốt

Quản trị 

Quản trị là khái niệm xuất phát từ phương Tây và sử dụng chủ yếu trong khối doanh nghiệp, đến nay đã trải rộng ra nhiều lãnh thổ và lĩnh vực. Phạm vi ứng dụng của quản trị được phân thành 05 cấp độ: quản trị toàn cầu, quản trị quốc gia, quản trị tổ chức, quản trị không gian dịch vụ, quản trị cộng đồng. Quản trị được coi là công cụ đánh giá hiệu quả các thể chế của xã hội; là cơ sở của quản trị tốt, quản trị nhà nước tốt. Liên minh châu Âu (EU) cho rằng: “Quản trị có nghĩa là các quy tắc, quy trình và hành vi ảnh hưởng đến cách thức thực thi các quyền lực ở phạm vi xác định, đặc biệt liên quan đến tính mở, sự tham gia, trách nhiệm giải trình, hiệu quả và sự gắn kết”(1).

Quản trị tốt

Quản trị tốt có nguồn gốc từ thuật ngữ “good governance”, có cùng chung gốc từ “govern” với “government”, được áp dụng ở nhiều cấp độ khác nhau (quốc tế, châu lục, quốc gia, vùng tự trị, bang, địa phương…) bởi nhiều chủ thể khác nhau (tổ chức quốc tế, quốc gia, chính quyền địa phương, doanh nghiệp...), phục vụ nhiều mục đích khác nhau (để thiết lập trật tự, hòa bình trong quan hệ chính trị quốc tế, để quản lý nhà nước, thực thi chính sách ngành, lĩnh vực, để hỗ trợ xác định đối tượng nhận vốn đầu tư, viện trợ phát triển,...). Khi lồng ghép quản trị tốt vào các vấn đề toàn cầu, ta có thuật ngữ quản trị tốt toàn cầu; khi đặt vào bối cảnh một quốc gia, chúng ta có khái niệm quản trị quốc gia. Như vậy, trong bối cảnh khác nhau, ngoại vi của khái niệm quản trị tốt cũng khác nhau. Theo Bouckaert, mỗi phạm vi quản trị khác nhau cần một mô hình quản trị tốt khác nhau(2). 

Quản trị nhà nước tốt

Thuật ngữ “quản trị nhà nước tốt” thường được sử dụng khi xem xét “quản trị tốt” trong phạm vi điều chỉnh của một nhà nước. Theo Akhtar, quản trị nhà nước tốt trong bối cảnh một nước đang phát triển được diễn giải thành các yếu tố nội hàm(3) sau đây: 1) Xây dựng nhà nước; 2) Xây dựng quốc gia, dân tộc; 3) Xây dựng nền kinh tế quốc dân 4) Cải thiện vị thế kinh tế - xã hội của công dân và nuôi dưỡng niềm tin của nhân dân vào tương lai ổn định và tốt đẹp hơn; 5) Quản lý mối quan hệ giữa nhà nước và nhân dân. 

Về mối tương quan các khái niệm, “quản trị nhà nước tốt” bắt nguồn từ học thuyết phân chia quyền lực với chủ trương phân chia quyền lực nhà nước thành ba nhánh lập pháp, hành pháp, tư pháp. Trong tiến trình phát triển, quản trị nhà nước chịu tác động của một số học thuyết và kết hợp với một số yếu tố, điển hình là lý thuyết về dân chủ, pháp quyền và học thuyết quản lý công mới. Đặc biệt, nhân tố khoa học, công nghệ từ Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư đã hình thành nên diện mạo khái niệm “quản trị nhà nước tốt” hiện nay. 

Trong thực tiễn, khái niệm quản trị nhà nước tốt xuất phát từ phương Tây và phổ biến trong các doanh nghiệp, sau đó mở rộng ra toàn cầu theo mối quan hệ hợp tác giữa quốc gia với quốc gia, giữa tổ chức quốc tế với quốc gia. Từ khi hình thành, nội hàm của từ “quản trị” đã hàm ý công nhận sự tồn tại của một thực thể và tính đúng đắn, cần thiết của thực thể đó (một quốc gia, một địa phương, một tổ chức tự chủ hoặc một doanh nghiệp). Theo Ooi. K, thuật ngữ “quản trị” hiện nay xuất phát từ cách nhìn nhận kiểm soát quyền lực chính trị như một vấn đề kỹ thuật ngày càng lớn mạnh trong tư duy phân định chức năng của Chính phủ, gắn với chức năng quản trị điều hành của một quốc gia trong các nhà nước hiện đại. 

Ở các quốc gia đang phát triển, thuật ngữ “quản trị” được sử dụng ngày càng nhiều hơn. Ban đầu, quản trị nhà nước để thích ứng với một giai đoạn chuyển đổi hoặc quá độ, dần dần được sử dụng phổ biến, khiến “quản trị” từ chỗ chỉ áp dụng trong một giai đoạn nhất định đã trở thành một công cuộc xây dựng phát triển dài lâu, nhất là đối với các quốc gia có thời kỳ quá độ kéo dài qua nhiều năm.

Nội hàm khái niệm quản trị nhà nước tốt nhấn mạnh đến các quy tắc và quy định, cơ chế có tính chất kỹ trị(4) và thủ tục điều chỉnh, áp chế sai phạm. Ngoại trừ các trường hợp bảo mật nhà nước không cho phép mở rộng sự tham gia của nhiều chủ thể, trong đa số các trường hợp còn lại thì “quản trị” bộc lộ nhiều ưu điểm, trong số đó, ưu điểm lớn nhất là thông tin chuẩn mực, phổ biến rộng rãi. Nghiên cứu về đặc tính và sự vận động của lý thuyết và mô hình quản trị nhà nước tốt, các nhà nghiên cứu đã phát hiện ra đặc tính vận động theo sự phát triển của xã hội loài người và kết luận rằng quản trị tốt là một khái niệm động, có ý nghĩa quan trọng để thực hiện các nghiên cứu phân tích cụ thể và nghiên cứu hệ thống(5). 

Các nguyên tắc quản trị tốt và thực tiễn quản trị nhà nước tốt của một số quốc gia, tổ chức trên thế giới

Quản trị tốt là khuôn khổ đa chức năng được các tổ chức quốc tế và các nước phát triển dùng trong thẩm định hiệu quả đầu tư và giám sát hiệu quả vốn đầu tư phát triển chính thức cho các quốc gia đang phát triển. OECD sử dụng các nguyên tắc quản trị tốt để đánh giá một quốc gia liệu có đáp ứng yêu cầu để được nhận đầu tư hay không. Đồng thời, các nguyên tắc khung này còn là cơ sở để một quốc gia được thế giới công nhận trình độ phát triển kinh tế - xã hội trong hội nhập quốc tế. Không một quốc gia nào có thể tự cho mình là nước đang phát triển hoặc nước phát triển, mà cần được cộng đồng quốc tế tự nguyện công nhận trên các phương diện an ninh, phát triển và vị thế quốc gia đó. Trong quan điểm của OECD, một nhà nước được coi là quản trị tốt khi đáp ứng được 8 nguyên tắc khung quản trị nhà nước tốt: nhất quán, minh bạch, trách nhiệm giải trình, bình đẳng và bao trùm, tính thích ứng, nhà nước pháp quyền, hiệu lực, hiệu quả và tính tham gia. 

Bên cạnh đó, còn có cách tiếp cận quản trị nhà nước tốt theo chỉ số thể chế là: chính sách, khung pháp lý và thể chế, hiệu lực, phân cấp và sự tham gia trong quá trình ra quyết định, minh bạch và trách nhiệm giải trình, bình đẳng và công bằng(6). Sách trắng quản trị của EU quy định 5 nội dung về quản trị tốt bao gồm tính mở, sự tham gia, trách nhiệm giải trình, hiệu lực và thống nhất. Châu Âu tập trung vào ba khía cạnh của quản trị  nhà nước tốt, hai trong số đó đề cập đến vai trò của quản trị tốt trong hoạch định chính sách và việc áp dụng nguyên tắc quản trị tốt với các đối tác bên ngoài. Trong số các nguyên tắc quản trị nhà nước tốt, sự tham gia (participation) được khẳng định là khía cạnh phức tạp nhất. Do vậy, EU đã đưa ra các hành động thực hiện cụ thể để hiện đại hóa và tăng cường “phương pháp cộng đồng”.

- Tại Hoa Kỳ, thông thường mỗi nhiệm kỳ tổng thống đều đóng góp xây dựng nguyên tắc quản trị nhà nước tốt. Cụ thể như nguyên tắc phân chia quyền lực, nguyên tắc chủ quyền phổ quát, nguyên tắc liên bang, tôn vinh vai trò của các tổ chức và công dân, hai nguyên tắc quản trị tốt là kiểm soát và cân bằng (Alexander Hamilton), 14 nguyên tắc “Sáng tạo lại chính phủ” (David Osborn và Ted Gaebler). Mô hình quản trị nhà nước tốt của Hoa Kỳ kể từ thời Tổng thống Hamilton đến nay là mô hình quản trị mới với phong cách lãnh đạo hành pháp thiết thực; phân quyền mạnh, hướng tới thị trường, định hướng theo nhu cầu; hợp tác giữa khu vực công và khu vực tư để giải quyết các nhu cầu của cộng đồng. 

- Tại Australia, cơ quan Kiểm toán nhà nước chịu trách nhiệm kiểm toán hoạt động quản trị nhà nước tốt của các cơ quan trong khu vực công, sử dụng bộ tiêu chí 6 chỉ số trong thực hiện và đánh giá quản trị tốt khu vực công. 

- Tại Nicaragua và Honduras, nguyên tắc quản trị tốt được áp dụng trong quản lý nhà nước về tài nguyên, môi trường bao gồm 3 nhóm chủ thể là khu vực nhà nước, tư nhân và các tổ chức xã hội trong thực hiện chính sách ngành. Quản trị tốt được cho là cơ sở “hoàn hảo” để đạt được chiến lược phát triển bền vững(7). 

- Tại khu vực ASEAN, đây là cộng đồng có bản sắc văn hóa và tình hình kinh tế, xã hội đa dạng. Nghiên cứu quản trị tốt tại các nước Đông Nam Á trong bối cảnh toàn cầu hóa cần tránh sự nhầm lẫn về ý nghĩa của quản trị, nhận diện được những sai sót của “quản trị tốt”, mặt khác cần đưa ra một lý thuyết mới về “quản trị phù hợp” (sound governance) với nhiều yếu tố trên nhiều phương diện(8). Năm 2021, trong lộ trình áp dụng nguyên tắc quản trị nhà nước tốt, Bộ Nội vụ Phillipines đã ban hành một bộ tiêu chí quản trị tốt dành cho địa phương có tên là “2021 Seal of Good Local Governance”.

Trong khu vực công, 13 nguyên tắc quản trị tốt cơ bản bao gồm: tính mở, tính tham gia, trách nhiệm giải trình, hiệu lực, hiệu quả, tính nhất quán, tính gắn kết, phân cấp, tính có thể dự đoán được, minh bạch, nhà nước pháp quyền, thích ứng linh hoạt, bình đẳng và công bằng, cân bằng về giới. Bộ 05 tiêu chí các nguyên tắc quản trị nhà nước tốt trong khu vực công bao gồm: 1) Quyết tâm chính trị; 2) Liêm chính; 3) Hiệu quả; 4) Minh bạch; 5) Trách nhiệm giải trình(9).

Một số gợi mở về mô hình quản trị nhà nước tốt đối với cải cách nền công vụ ở Việt Nam

Quản trị tốt là “xương sống” của sự phát triển. Trong bối cảnh hiện đại, quản trị nhà nước tốt là một hệ thống mở, gắn với phát triển bền vững trong đa dạng. Nhiệm vụ của nhà nước là tìm ra điểm cân bằng giữa một bên là tận dụng lợi thế của toàn cầu hóa với một bên phải đảm bảo môi trường kinh tế và xã hội trong nước an toàn và ổn định, đặc biệt cho những đối tượng khó khăn. Toàn cầu hóa cũng đang đặt các chính phủ dưới sự giám sát chặt chẽ hơn, dẫn đến cải thiện hành vi của nhà nước và các chính sách kinh tế theo hướng có trách nhiệm hơn. 

Vì vậy, trong quá trình thể chế hóa khái niệm quản trị nhà nước tốt và vận hành trong nền công vụ Việt Nam cần lưu ý một số điểm sau:

Một là, xác định thuật ngữ tiếng Việt theo phạm vi điều chỉnh phù hợp với cách gọi phổ biến trên thế giới. Theo đó, quản trị tốt, tiếng Anh là “good governance”, ở các quy mô, phạm vi điều chỉnh khác nhau sẽ được gọi tương ứng, ví dụ: quản trị nhà nước tốt, quản trị tốt khu vực công, quản trị tốt ngành, lĩnh vực… Trong đó, quản trị nhà nước tốt là cấp độ bao quát toàn diện nhất trong một quốc gia, thể hiện rõ nguyên tắc phân chia quyền lực và xu hướng đề cao vai trò của Chính phủ.

Hai là, trong thiết kế mô hình quản trị tốt ở mỗi cấp độ, cần lưu ý: 1) Trong mỗi phạm vi quản trị khác nhau cần một mô hình quản trị tốt khác nhau; 2) Đảm bảo phù hợp với thông lệ quốc tế và đồng thời duy trì bản sắc trong tư duy, giá trị dân tộc; 3) Quản trị nhà nước tốt là một mô hình mở do quản trị tốt là một khái niệm động, mỗi khu vực đều có điểm mạnh và điểm yếu, đòi hỏi sự tương tác nhiều hơn giữa các lĩnh vực để xác định sự cân bằng phù hợp cho sự phát triển bền vững, lấy con người làm trung tâm. Xác định vai trò trung tâm của Nhà nước trong tìm kiếm điểm cân bằng điều phối tổng thể cân đối mô hình quản trị nhà nước, các nhiệm vụ khác cần huy động sự tham gia của các chủ thể khác. 

Ba là, trong thực hiện quản trị nhà nước tốt, cần vượt qua các rào cản về địa lý và giải quyết những vấn đề từ một góc độ rộng hơn để duy trì phát triển bền vững trên cơ sở 5 nguyên tắc quản trị tốt. Trong ban hành quy định, cần thận trọng trong đánh giá tác động về quản trị nhà nước tốt; làm rõ phần động và phần tĩnh trong mô hình quản trị nhà nước tốt, nên tổ chức thí điểm (kinh nghiệm của Philippines, EU). Đơn vị, tổ chức nào tuân thủ mô hình quản trị tốt cần có khả năng chứng minh một cách rõ ràng khả năng thực hiện các nguyên tắc này. 

Trong bối cảnh phát triển và hội nhập quốc tế, quản trị nhà nước tốt không diễn ra đơn lẻ mà luôn được gắn với mục tiêu kinh tế. Đây là lý do mà các nước OECD, các hiệp định EVFTA, WTO luôn gắn điều kiện về quản trị nhà nước tốt với các khoản viện trợ ODA cho các nước đang phát triển. Do vậy, cần tăng cường trao đổi liên ngành và bồi dưỡng kiến thức pháp luật quốc tế cho đội ngũ cán bộ, công chức; bồi dưỡng năng lực ứng dụng khoa học và công nghệ trong hoạch định, thực hiện và tổng kết, đánh giá chính sách nhằm đảm bảo năng lực vận dụng công nghệ để quản trị và độ tin cậy pháp lý, đảm bảo sự hài hòa xã hội, tăng cường đồng thuận. Thực hành quản trị tốt trong quản lý công giúp thúc đẩy năng suất và cải thiện hiệu suất nhằm đạt hiệu quả, hiệu lực, tăng trưởng kinh tế, phát triển bền vững và công bằng xã hội. Một nhà nước quản trị tốt có thể đối mặt và giải quyết tốt mọi thay đổi, nhất là trong bối cảnh đại dịch Covid-19 đang đặt ra các thách thức mới về an ninh phi truyền thống và quản trị tốt hiện đại./.   

Trần Trung Kiên - Viện Khoa học tổ chức nhà nước, Bộ Nội vụ

Nguyễn Thị Quỳnh Giang - Viện Đào tạo quốc tế, Trường Đại học Hòa Bình

---------------------

Ghi chú:

(1) Liên minh châu Âu (2001), Sách trắng về Quản trị châu Âu.

(2) Bouckaert, G. (1995) ‘Remodeling Quality and Quantity in a Management Context’, in A. Halachmi and Geert Bouckaert (eds) Public Productivity Through Quality and Strategic Management. Amsterdam: IOS Press.

(3) Muhammad Junaid Usman Akhtar, Denita Cepiku, Antonio Lapenta, (2014), Chapter: Public participation and co-production in the irrigation sector of Punjab, Pakistan, Book Public Sector Reforms in Developing Countries, Routledge. 

(4) Ooi, K. (2018) chương “Excessive Governance Is Not Good Governance” trong sách “Catharsis: A Second Chance for Democracy in Malaysia” do Viện Nghiên cứu Đông Nam Á ISEAS – Yusof Ishak, 92-94.

 (5) Theo Farazmand, 2012; Asaduzzaman et all, 2016.

 (6) Ủy ban Kinh tế và Xã hội châu Á – Thái Bình Dương của Liên hợp quốc (2005) “What is Good Governance?”. 

 (7) Mohammed A. H. Al-Sharafi, Nishikant C. Dhande, Aniket Muley (2019). Good Governance Principles as a Requirement to Achieve Sustainable Development: A Comparative Study Between Yemen and India, Volume: 15 issue: 4, page(s): 177-189.

(8) Ali Farazmand (2013), Governance in the Age of Globalization: Challenges and Opportunities for South and Southeast Asia, Public Organization Review, Springer 13(4) 12/2013.

(9) Cơ quan Kiểm toán quốc gia Australia (ANOA), năm 2003.

...
  • Tags: