Khi truyền thông biến nghi phạm thành “tội phạm công luận”: Chỉ cần một dòng chữ “đã bị bắt”, “đã bị khởi tố” hoặc “đã gây thiệt hại hàng trăm tỷ đồng”, ngay lập tức người bị nêu tên bị nhìn nhận như tội phạm dù pháp luật chưa kết luận. Trong nhiều vụ án, hình ảnh cá nhân bị phát tán rộng rãi trước khi có bản án có hiệu lực. Không ít trường hợp, sau khi được tuyên vô tội hoặc đình chỉ điều tra, danh dự và sự nghiệp của họ vẫn không thể khôi phục. Thực tế này cho thấy sự lệch chuẩn trong nhận thức của một bộ phận báo chí hiện nay. Cạnh tranh tin tức và chạy theo lượt truy cập khiến việc tôn trọng nguyên tắc suy đoán vô tội bị gạt ra ngoài. Công lý bị đẩy lùi sau những tiêu đề gây sốc, còn độc giả bị lôi cuốn vào những phiên tòa của dư luận, nơi cảm xúc thay thế lý trí.
Ảnh minh họa - TL
Ranh giới pháp luật bị bỏ quên: Pháp luật Việt Nam đã quy định rõ ràng về việc bảo vệ bí mật đời tư. Hiến pháp năm 2013 khẳng định: “Mọi người có quyền bất khả xâm phạm về đời sống riêng tư, bí mật cá nhân, bí mật gia đình”. Bộ luật Dân sự năm 2015 nêu rõ: “Việc thu thập, lưu giữ, sử dụng, công khai thông tin liên quan đến đời sống riêng tư, bí mật cá nhân phải được người đó đồng ý”. Luật Báo chí năm 2016 nghiêm cấm việc đăng tải thông tin sai sự thật, xuyên tạc, vu khống, xúc phạm danh dự và nhân phẩm của cá nhân. Luật Bảo vệ dữ liệu cá nhân năm 2025, có hiệu lực từ đầu năm 2026, xác định rõ hình ảnh, tên tuổi, giọng nói, hồ sơ cá nhân đều là dữ liệu cá nhân cần được bảo vệ. Bất kỳ hành vi công khai nào không có sự đồng ý của chủ thể đều vi phạm pháp luật.
Tuy vậy, ranh giới giữa thông tin phục vụ công chúng và hành vi xâm phạm quyền con người vẫn bị xóa nhòa. Nhiều phóng viên và biên tập viên chưa được đào tạo đầy đủ về pháp luật nhân quyền nên dễ rơi vào vùng xám giữa nghĩa vụ đưa tin và trách nhiệm pháp lý. Một số tòa soạn lại vin vào lý do “phục vụ lợi ích xã hội” để công khai hình ảnh người bị buộc tội mà không nhận thức rằng hành vi đó là xâm phạm nhân phẩm và danh dự của con người.
Khi danh dự con người bị đánh đổi bằng lượt đọc: Xâm phạm quyền đời tư không chỉ là vi phạm pháp luật mà còn là bi kịch đạo đức. Một bài báo, một bức ảnh hay một dòng chú thích có thể làm sụp đổ danh dự của một con người. Không ít người bị bêu tên trên báo chí rơi vào khủng hoảng tinh thần, gia đình bị tổn thương, con cái bị kỳ thị. Trong không gian mạng, hình ảnh sai lệch lan truyền nhanh hơn cả thông tin cải chính. Dù tòa án tuyên vô tội, bản án của dư luận vẫn tồn tại. Đây là một dạng án phạt kép, khi pháp luật tha thứ nhưng xã hội không bao giờ quên. Nguy hiểm hơn, việc truyền thông tự định tội còn làm xói mòn niềm tin của công chúng vào sự công bằng của tư pháp. Khi báo chí lấn sân vào vai trò của tòa án, nguyên tắc pháp quyền bị bóp méo. Dư luận bị dẫn dắt bởi cảm xúc và đám đông, thay vì sự thật và pháp lý.
Trách nhiệm không thể chỉ đổ cho phóng viên: Phóng viên chỉ là một mắt xích trong toàn bộ hệ thống truyền thông. Đằng sau họ là ban biên tập, lãnh đạo tòa soạn, cơ quan chủ quản. Khi cơ chế kiểm soát nội dung chưa chặt chẽ, các tòa soạn dễ đặt mục tiêu lượt xem lên trên trách nhiệm xã hội. Chế tài xử lý cũng còn nhẹ. Nghị định 119 năm 2020 chỉ phạt từ 10 đến 20 triệu đồng đối với hành vi đăng thông tin xâm phạm đời tư, mức phạt thấp hơn cả chi phí quảng cáo một bài viết. Không có cơ chế buộc bồi thường thiệt hại tinh thần, khiến người bị xâm phạm gần như không có công cụ tự bảo vệ. Trong khi đó, ở nhiều quốc gia, báo chí chỉ được phép công khai danh tính nghi phạm nếu có quyết định của tòa án và vụ việc liên quan đến lợi ích công cộng. Tại Việt Nam, khung pháp lý đã đầy đủ, nhưng ý thức pháp quyền trong nghề báo chưa được đặt đúng vị trí. Hậu quả là giữa tốc độ và sự thật, nhiều cơ quan báo chí chọn tốc độ.
Cần xác lập lại giới hạn đạo đức và pháp lý: Báo chí có quyền đưa tin nhưng không có quyền định tội. Truyền thông có quyền phản ánh nhưng không có quyền làm tổn thương con người. Bảo vệ quyền bí mật đời tư không phải là hạn chế tự do báo chí, mà là giữ gìn phẩm giá con người và bảo vệ nền tảng của công lý. Đã đến lúc Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch cần ban hành bộ quy tắc ứng xử trong đưa tin về hoạt động tố tụng hình sự, xác định rõ giới hạn của báo chí trong việc sử dụng hình ảnh, danh tính của người bị buộc tội. Các cơ quan báo chí cần thực hiện nghiêm nguyên tắc ẩn danh, che mặt, viết tắt tên đối với những trường hợp chưa có bản án có hiệu lực. Song song với đó, các cơ quan tiến hành tố tụng cũng phải quản lý chặt chẽ việc cung cấp thông tin cho báo chí. Không ít trường hợp hình ảnh, tài liệu trong quá trình điều tra bị rò rỉ ra ngoài, trở thành công cụ cho truyền thông giật tít. Trách nhiệm phải được đặt lên cả người phát ngôn và người đăng tải. Đặc biệt, cần tăng mức phạt hành chính và bổ sung chế tài hình sự đối với hành vi công khai thông tin đời tư của người bị điều tra, truy tố, xét xử khi chưa có phán quyết của tòa án. Một nền báo chí chuyên nghiệp không thể tồn tại nếu không có đạo đức và giới hạn pháp lý rõ ràng.
Giữ nhân phẩm con người là giữ niềm tin vào công lý: Tự do báo chí là nền tảng của một xã hội văn minh nhưng tự do đó phải đặt trong khuôn khổ pháp luật. Một nền tư pháp tiến bộ không cho phép bất kỳ ai bị định tội bởi truyền thông, cũng như không cho phép danh dự con người bị đem ra làm công cụ thu hút dư luận. Minh bạch trong tư pháp là cần thiết, nhưng minh bạch phải dựa trên chuẩn mực pháp quyền và nhân đạo. Khi một tờ báo giật tít “bắt giữ thủ phạm” dù tòa chưa xét xử, không chỉ người bị nêu tên bị tổn thương mà cả niềm tin của xã hội vào công lý cũng bị tổn thương theo. Giữ gìn quyền bí mật đời tư trong truyền thông tư pháp không phải là “bịt miệng báo chí”, mà là nhắc lại một nguyên tắc giản dị: mọi con người đều có quyền được tôn trọng. Ngòi bút chỉ thật sự có giá trị khi nó soi sáng sự thật mà không làm tổn thương phẩm giá của người khác. Bảo vệ nhân phẩm là bảo vệ công lý và cũng là bảo vệ chính sự trong sạch của báo chí.
Tóm lại, việc bảo vệ quyền bí mật đời tư trong hoạt động truyền thông tư pháp không chỉ là yêu cầu pháp lý mà còn là thước đo văn minh của một nền báo chí và một nền tư pháp hiện đại. Mọi hành vi công khai hình ảnh, danh tính, thông tin cá nhân của người đang bị điều tra khi chưa có bản án có hiệu lực đều là sự xâm phạm nhân phẩm con người và làm suy yếu niềm tin vào công lý. Khi báo chí tôn trọng giới hạn pháp luật, công chúng sẽ tôn trọng báo chí, và xã hội mới có thể tin tưởng vào sự trong sạch của nền tư pháp.
Nhà báo Trung Kiên
