Quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá, đô thị hoá và xu thế hội nhập toàn cầu đã tạo ra nhiều cơ hội và điều kiện để gia đình Việt Nam phát triển, đồng thời cũng đặt gia đình và văn hóa gia đình trước những biến đổi và không ít khó khăn thách thức. Do đó, xây dựng văn hóa gia đình trong phát triển bền vững là vấn đề quan trọng trong xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh ở cơ sở.
Ảnh minh họa (Gia đình văn hóa)
Gia đình Việt Nam là một bộ phận của kiến trúc xã hội, có những nét đặc thù riêng. Trải qua nhiều thế hệ, gia đình Việt Nam được hình thành và phát triển với những giá trị văn hóa gia đình tốt đẹp, có chuẩn mực góp phần tạo nên những yếu tố nền tảng mang bản sắc văn hóa của dân tộc. Củng cố và xây dựng một xã hội phát triển bền vững với những bản sắc hết sức riêng biệt. Quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá, đô thị hoá và xu thế hội nhập toàn cầu đã tạo ra nhiều cơ hội và điều kiện để gia đình Việt Nam phát triển, đồng thời cũng đặt gia đình và văn hóa gia đình trước những biến đổi và không ít khó khăn thách thức. Do đó xây dựng văn hóa gia đình trong phát triển bền vững là vấn đề quan trọng trong xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh ở cơ sở. Từ nhận diện thực trạng văn hóa gia đình hiện nay, bài viết định hướng và đề xuất một số giải pháp xây dựng văn hóa gia đình trong phát triển bền vững.
Văn hóa gia đình – bộ phận nền tảng cấu thành văn hóa dân tộc
Trong quá trình hình thành và phát triển của quốc gia, dân tộc, lịch sử đã chứng minh: Cá nhân – gia đình – làng xã – tổ quốc là mối quan hệ hữu cơ không thể tách rời, yếu tố tích cực hay tiêu cực của mỗi nhân tố này đều ảnh hưởng không nhỏ đến sự hưng thịnh của mỗi quốc gia trong đó gia đình là một thiết chế xã hội quan trọng, là nền tảng của xã hội và quốc gia. Gia đình là một xã hội thu nhỏ, là tổng hợp các quan hệ giá trị nhân cách, tình cảm, đạo đức, danh dự, nghĩa vụ và trách nhiệm đối với quốc gia, dân tộc. Khi nói về vai trò của gia đình, từ ngày xưa cụ Phan Bội Châu đã khẳng định “Nước là một cái nhà lớn, nhà là một cái nước nhỏ”. Trong bài nói chuyện tại Hội nghị thảo luận dự thảo luật hôn nhân gia đình tháng 1-1959, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã khẳng định: “Quan tâm đến gia đình là đúng, vì nhiều gia đình cộng lại mới thành xã hội, gia đình tốt thì xã hội mới tốt, xã hội tốt thì gia đình càng tốt hơn, hạt nhân của xã hội là gia đình”. Nhiều thập kỷ qua, cơ cấu xã hội có sự biến đổi, nhưng tổ chức của gia đình không biến đổi nhiều. Gia đình là tế bào của xã hội do đó văn hóa gia đình đóng vai trò quan trọng trong vấn đề giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa truyền thống dân tộc. Quá trình hình thành văn hóa dân tộc cũng là quá trình hình thành văn hóa gia đình.
Văn hóa gia đình là một hệ thống giá trị văn hóa được tích hợp từ các giá trị văn hóa truyền thống và hiện đại của một dân tộc, thể hiện nhận thức, thái độ, hành vi của các thành viên trong việc thực hiện các chức năng của gia đình và ứng xử trong các mối quan hệ cá nhân – gia đình – xã hội nhằm xây dựng gia đình no ấm, bình đẳng, tiến bộ và hạnh phúc. Gia đình truyền thống Việt Nam xưa rất chú trọng xây dựng gia đạo, gia phong và gia lễ trong đó gia đạo là sức mạnh của gia đình. Gia đạo là đạo đức của gia đình như đạo hiếu, đạo ông bà, đạo cha con, đạo vợ chồng, đạo anh em, đạo hiếu là hiếu nghĩa của con cháu đối với ông bà, cha mẹ. Gia lễ là phép ứng xử của con người theo một nguyên tắc có tôn ti trật tự theo lễ tiết, đặc biệt là việc thờ cúng tổ tiên, đáp ứng nhu cầu đời sống tâm linh. Ở thời đại nào văn hóa gia đình cũng là nền tảng cho văn hóa xã hội, văn hóa gia đình giàu tính nhân văn, nhân bản, đề cao giá trị đạo đức, xây dựng nếp sống văn hóa trật tự, kỷ cương, hun đúc tâm hồn bản lĩnh cho con người trong từng tế bào của xã hội. Bởi vậy gia đình tốt là bảo đảm cho dân giàu, nước mạnh, giữ cho xã hội lành mạnh và văn minh.
Con người là chủ thể của văn hóa, con người chỉ thực sự có văn hóa khi sinh ra trong gia đình có văn hóa, được nuôi dưỡng, chăm sóc dạy dỗ và bảo vệ. Tất cả những giá trị về kinh tế, văn hóa, khoa học kỹ thuật, chủ nghĩa nhân văn cao cả… đều khởi nguồn từ gia đình. Chính gia đình là một thiết chế văn hóa góp phần tạo dựng nên một xã hội có văn hóa, văn hóa gia đình được hình thành trên cơ sở nền tảng của văn hóa dân tộc, là thước đo giá trị văn hóa dân tộc. Xã hội càng phát triển, càng phản ánh sự đa dạng phong phú trong cuộc sống gia đình, mối quan hệ tốt đẹp trong xã hội phần nhiều được hình thành từ gia đình. Gia đình càng hoàn thiện, càng ổn định và có văn hóa sẽ góp phần xây dựng lối sống, nếp sống tốt đẹp cho xã hội. Khi gia đình và xã hội không gắn kết, đồng phát triển sẽ tạo nên sự trì trệ, hỗn loạn, xáo trộn mất ổn định…
Qua nhiều thời kỳ phát triển của đất nước, cấu trúc và quan hệ trong gia đình Việt Nam có những thay đổi, nhưng những giá trị truyền thống quý báu của gia đình Việt Nam, như: lòng yêu nước, yêu quê hương, yêu thương đùm bọc lẫn nhau, thủy chung, hiếu nghĩa, hiếu học, cần cù, sáng tạo trong lao động, bất khuất kiên cường vượt qua mọi khó khăn, thử thách vẫn được giữ gìn, vun đắp và phát huy trong suốt quá trình lịch sử dựng nước và giữ nước. Gia đình đã trở thành một trong những yếu tố quan trọng quyết định sự thành công của sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước và xây dựng chủ nghĩa xã hội.
Thực hiện tiến trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá và hội nhập kinh tế quốc tế trong xu hướng toàn cầu hoá. Sự giao lưu mở cửa hội nhập đã đem đến cho gia đình Việt Nam nhiều cơ hội: Gia đình Việt Nam có điều kiện phát triển kinh tế, giao lưu hội nhập với các nền văn hóa tiên tiến văn minh của các nước, song bên cạnh những mặt tích cực đã nảy sinh nhiều vấn đề tác động đến đời sống gia đình Việt Nam, mặt trái của cơ chế thị trường làm cho các thế hệ gia đình Việt Nam đang đứng trước những thử thách, sóng gió. Các giá trị văn hóa gia đình Việt Nam có một số biến đổi và đang đặt ra những thách thức.
Biến đổi giá trị văn hóa gia đình và một số thách thức hiện nay
Hiện nay, trước những biến đổi của đời sống xã hội, cơ cấu gia đình và văn hóa gia đình cũng có những biến đổi. Gia đình đang phải lựa chọn giữa các giá trị văn hóa để thích nghi, tồn tại và phát triển trong bối cảnh đan xen tích cực và tiêu cực, đó là:
– Trong khi đời sống vật chất, tinh thần của nhân dân ngày càng cao hơn thì đạo đức gia đình có biểu hiện xuống cấp, các giá trị văn hóa gia đình đang bị đảo lộn, nếp sống gia đình truyền thống có nguy cơ mai một trong khi đó giá trị văn hóa mới của gia đình hiện đại chưa đủ mạnh để khẳng định trong đời sống xã hội hiện đại nên các thế hệ thành viên trong gia đình dễ bị tổn thương, chia cắt: một số người già sống cô đơn thiếu vắng sự chăm sóc chu đáo của con cháu và người thân; xuất hiện tình trạng trẻ em lang thang cơ nhỡ tự kiếm sống nên dễ sa ngã vào tệ nạn xã hội, tình trạng bạo lực trong gia đình, tình trạng ly hôn ngày càng tăng tạo nên những xung đột mạnh trong đạo đức vợ chồng, khiến cho con cái sau khi bố mẹ ly hôn đã không được giáo dục đạo đức một cách lành mạnh, trẻ dễ bị gây nên những hành vi rối nhiễu, trầm cảm, thậm chí can phạm, xu hướng trẻ vị thành niên phạm tội tăng cao…
– Trong mỗi gia đình sự thay đổi về đạo đức, lối sống cũng đang diễn ra mạnh mẽ. Để thỏa mãn nhu cầu vật chất ngày càng tăng, các thành viên trong gia đình lao vào hoạt động kiếm tiền dưới các hình thức khác nhau, thậm chí hy sinh các nhu cầu bình thường trong cuộc sống làm giảm sút tình cảm, ảnh hưởng đến sự gắn bó thân mật của các thành viên trong gia đình. Mặt khác, hệ thống giá trị xã hội thay đổi, định hướng giá trị trong từng con người cũng thay đổi, hiện tượng rạn nứt tình cảm giữa các thành viên trong gia đình tăng lên, sự gắn bố với nhau giữa các thành viên trong gia đình trở lên lỏng lẻo hơn: Bên cạnh những gia đình vẫn giữ được lòng hiếu thảo, vượt lên khó khăn, sống có hoài bão đã xuất hiện lối sống thực dụng, phóng đãng, xem nhẹ hoặc không cần biết đến lòng hiếu thuận, lễ nghĩa gia đình, thiếu trách nhiệm với gia đình và cộng đồng, sống lạnh lùng và xa lánh những người đang phải đối mặt với cuộc sống nghèo khó. Xuất hiện tình trạng trẻ em lang thang kiếm sống và lao vào tệ nạn xã hội, một số người già sống cô đơn thiếu vắng sự chăm sóc của con cháu và người thân. Tệ nạn xã hội, tinh trạng bạo hành gia đình, tệ mại dâm ma tuý đang xâm nhập phá vỡ hạnh phúc gia đình.
– Sự phát triển của nền kinh tế thị trường tác động đến gia đình và xã hội đan xen sự đa dạng cả mặt tích cực và tiêu cực. Vai trò “Lá chắn gia đình” trong việc phòng chống các tệ nạn xã hội chưa phát huy tích cực, đồng bộ, khiến cho gia đình bị tấn công từ nhiều phía, dẫn đến nguy cơ gia đình bị tan vỡ, khủng hoảng và tổn thương: xuất hiện tình trạng ly hôn, tệ mại dâm ma tuý đang xâm nhập phá vỡ hạnh phúc gia đình.
– Các gia đình trẻ (gia đình hạt nhân) chiếm số lượng lớn đang có xu hướng sống độc lập, đề cao hạnh phúc cá nhân, quan hệ khép kín dẫn đến mối quan hệ tình cảm giữa các thế hệ trong gia đình bị rạn nứt, lỏng lẻo.
*Nguyên nhân cơ bản của tình trạng trên là:
Nguyên nhân khách quan:
Xu hướng toàn cầu hoá và quá trình chuyển đổi nền kinh tế theo cơ chế thị trường, bên cạnh những mặt tích cực, mặt trái của cơ chế thị trường đã tác động mạnh đến gia đình làm thay đổi nếp sống gia đình, dẫn đến có biểu hiện coi trọng giá trị vật chất, giá trị đồng tiền, xem nhẹ giá trị truyền thống, nề nếp, gia phong của gia đình, xa rời truyền thống văn hoá tốt đẹp của gia đình Việt Nam.
Nguyên nhân chủ quan:
– Về nhận thức: Một số nơi nhận thức của cấp uỷ Đảng, chính quyền và nhân dân về vị trí vai trò của gia đình trong quá trình phát triển xã hội chưa đúng mức và đồng bộ, còn có biểu hiện xem nhẹ công tác này.
– Một bộ phận gia đình do sự hấp dẫn từ lợi nhuận kinh tế đã mải mê lo làm giàu, kiếm tiền, sao nhãng thời gian dành cho gia đình, không quan tâm chăm lo việc giáo dục tư tưởng, đạo đức, lối sống, nếp sống văn hoá trong gia đình cho các thế hệ; ít quan tâm chú ý đến việc phụng dưỡng, chăm sóc ông bà, cha mẹ, giáo dục con cái.
– Một bộ phận gia đình bị ảnh hưởng bởi lối sống “thực dụng” dẫn đến sự lạnh lùng vô cảm xa rời lối sống truyền thống “thương người như thể thương thân”, “biết nhường cơm sẻ áo”, “sống tối lửa tắt đèn có nhau”, chưa nhiều cảm thông giúp đỡ người nghèo.
Định hướng và giải pháp xây dựng văn hóa gia đình trong phát triển bền vững:
Quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa, đô thị hóa và hội nhập kinh tế quốc tế đang đặt ra rất nhiều khó khăn thách thức cho nền tảng giá trị văn hóa gia đình Việt Nam, sẽ tác động trực tiếp tới từng gia đình. Nếu các gia đình không được chuẩn bị đầy đủ năng lực tự thân vốn có để thích ứng với những thay đổi đó, các gia đình khó kiểm soát và vượt qua được những thử thách lớn từ trong nội tại gia đình và phòng chống các tệ nạn xã hội đang là nguy cơ, hiểm họa cho các gia đình Việt Nam; đồng thời gia đình sẽ không thực hiện được các chức năng vốn có của mình, không thực hiện được vai trò là hạt nhân của xã hội, là động lực của sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.
Gia đình không chỉ có vai trò với việc giáo dục từng cá nhân mà còn thúc đẩy sự phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội. Trong công cuộc đổi mới của đất nước, việc lựa chọn các hệ giá trị văn hóa gia đình phù hợp là cần thiết. Văn hóa gia đình phải được biểu hiện qua những nội dung cơ bản: Trong đời sống vật chất và lao động của gia đình (từ nơi ở, ăn, ngủ, trang trí nội thất và lao động trong gia đình…). Vấn đề hưởng thụ văn hoá, nghệ thuật và sinh hoạt văn hóa trong gia đình. Khía cạnh tâm linh, tôn giáo và tín ngưỡng. Nét ứng xử giữa các thành viên trong gia đình, giữa các gia đình với xóm giềng, khối phố… Tuân thủ theo pháp luật, hoàn thành nghĩa vụ công dân.
Mặc dù xã hội có biến động, nhưng gia đình Việt Nam vẫn giữ được ổn định. Do đó, nội dung xây dựng văn hóa gia đình cần hướng tới: Gia đình có kỷ cương, nề nếp, kính trên, nhường dưới, tôn trọng nhau, anh em hoà thuận, cha mẹ nuôi con khoẻ, dạy con ngoan, tạo điều kiện cho con rèn luyện sức khoẻ, đạo đức, học tập, đáp ứng nhu cầu xã hội. Chăm sóc cha mẹ già chu đáo, đối xử bình đẳng với các con. Gia đình Việt Nam cần phát triển theo xu hướng tiến bộ của nhân loại, do đó chúng ta phải hạn chế được những tiêu cực đang nảy sinh xâm hại đến gia đình, phát huy các giá trị vốn có tốt đẹp của gia đình Việt Nam.
Với quá trình thực hiện công nghiệp hóa, hiện đại hóa, đô thị hoá mạnh mẽ hiện nay, việc định hướng cho việc xây dựng nếp sống tốt đẹp của cá nhân, gia đình, xã hội phải vừa mang tính truyền thống, vừa mang tính hiện đại. Do đó xây dựng văn hóa gia đình trong phát triển bền vững cần tập trung vào một số nội dung sau:
Thứ nhất, về định hướng, mục tiêu tổng quát: Tiếp tục thực hiện Nghị quyết Trung ương 5 (khoá VIII) và kết luận Hội nghị Trung ương 10 (khoá IX) về Xây dựng và phát triển nền văn hoá Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc theo định hướng: “Xây dựng con người Việt Nam trong giai đoạn Cách mạng mới với những phẩm chất tốt đẹp…Gìn giữ và phát huy những đạo lý tốt đẹp của gia đình Việt Nam, coi trọng xây dựng Gia đình văn hoá” và Nghị quyết Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ X: “Phát huy những giá trị truyền thống tốt đẹp của gia đình Việt Nam, thích ứng với những đòi hỏi của quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Xây dựng gia đình ấm no, bình đẳng, tiến bộ, hạnh phúc, thực sự là tổ ấm của mỗi người, là tế bào lành mạnh của xã hội, là môi trường quan trọng hình thành, nuôi dưỡng và giáo dục nhân cách con người, bảo tồn và phát huy văn hóa truyền thống tốt đẹp, tạo nguồn nhân lực phục vụ sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc”.
Thứ hai, Mục tiêu cụ thể: Thực hiện mục tiêu chung của Chiến lược Xây dựng gia đình Việt Nam “Từng bước ổn định, củng cố và xây dựng gia đình ít con, no ấm, tiến bộ, bình đẳng, hạnh phúc”. Đẩy mạnh xây dựng mô hình gia đình Việt Nam hiện đại trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, tiếp tục kế thừa và phát huy các giá trị văn hóa tốt đẹp của gia đình truyền thống được cha ông ta bảo lưu, trao truyền tiếp nối từ thế hệ này sang thế hệ khác. Từ đó nêu cao trách nhiệm của mỗi gia đình trong việc xây dựng và bồi dư¬ỡng nhân cách cho mỗi thành viên trong gia đình, làm cho gia đình thực sự là tổ ấm của mỗi ngư¬ời và là tế bào lành mạnh của xã hội.
Thứ ba, các biện pháp thực hiện:
1. Cần phải thống nhất nhận thức “Xây dựng gia đình Việt Nam no ấm, tiến bộ, hạnh phúc, thực sự là tổ ấm của mỗi người, là tế bào lành mạnh của xã hội, là nguồn lực quan trọng để phát triển kinh tế xã hội. “Hạnh phúc gia đình” phải được bảo trợ bởi hệ thống luật pháp và các văn bản liên quan dưới luật. Tiếp tục thực hiện các nội dung của Chiến lược gia đình Việt Nam giai đoạn 2010-2020, tầm nhìn đến năm 2030. Hoàn thiện và thực hiện nội dung các văn bản quy phạm pháp luật liên quan đến gia đình và công tác gia đình như Luật hôn nhân và gia đình, Luật Phòng chống bạo lực gia đình, Luật bình đẳng giới, Luật Người cao tuổi… Nâng cao năng lực của cơ quan quản lý nhà nước về gia đình từ Trung ương đến các tỉnh/thành phố trên địa bàn cả nước. Đưa nội dung công tác gia đình vào Nghị quyết của Cấp uỷ, Kế hoạch công tác hàng năm của cơ quan, đơn vị để triển khai thực hiện.
2. Gia đình là môi trường quan trọng trong việc giáo dục nếp sống, lối sống và góp phần hình thành nhân cách cho mỗi thành viên trong gia đình. Chú trọng đẩy mạnh công tác tuyên truyền giáo dục gia đình, giáo dục về vị trí, vai trò và tầm quan trọng của của gia đình và công tác gia đình. Đa dạng hoá công tác tuyên truyền về gia đình, lấy xây dựng tư tưởng, đạo đức, lối sống, nếp sống văn hóa gia đình là yếu tố nền tảng kết hợp giáo dục pháp luật, cung cấp kiến thức và kỹ năng sống trong gia đình. Lấy giá trị truyền thống gia đình Việt Nam “gia phong, gia lễ, gia đạo, gia hiếu” làm nền tảng để duy trì xây dựng văn hóa gia đình với những chuẩn mực nhân văn. Giá trị văn hóa gia đình của gia đình truyền thống phải trở thành chuẩn mực cơ bản, là “linh hồn’’ của gia đình trong xã hội hiện đại và phát triển.
3. Tiếp tục duy trì và phát triển phong trào xây dựng gia đình văn hóa, đề cao xây dựng văn hóa gia đình và tiêu chí gia đình hạnh phúc. Duy trì chế độ khen thưởng, tôn vinh kịp thời, định kỳ tổ chức tuyên dương, nhân rộng các điển hình tiêu biểu xuất sắc trên diện rộng làm nòng cốt cho mọi nơi noi theo. Phong trào xây dựng gia đình văn hóa là tinh hoa của nền văn hóa mới; môi trường giáo dục hiệu quả trong xây dựng con người mới; pháo đài vững chắc phòng chống các loại tệ nạn xã hội. Gia đình và giá trị văn hóa của thời đại mới cần được tôn vinh, tuyên truyền, quảng bá sâu rộng. Phải có kế hoạch để phòng chống lại các tiêu cực xã hội xâm lấn vào gia đình làm suy giảm giá trị văn hóa gia đình Việt Nam. Hướng dẫn thi hành cụ thể, ngăn chặn có hiệu quả và đấu tranh mạnh mẽ với các tiêu cực, hủ tục, tệ nạn đang diễn ra đối với gia đình Việt Nam. Mục tiêu xây dựng văn hóa gia đình là kết hợp giữa xây dựng giá trị văn hóa gia đình truyền thống với gia đình hiện đại, phù hợp và đáp ứng với yêu cầu của sự phát triển với các tiêu chí cơ bản: ấm no, bình đẳng, hạnh phúc, tiến bộ. Đồng thời gia đình Việt Nam phải là một pháo đài chống lại sự xâm lăng văn hóa.
Muốn giải quyết tốt vấn đề truyền thống và hiện đại trong mối quan hệ gia đình, để có những gia đình ấm no, hạnh phúc, tiến bộ ngoài sự nỗ lực tự thân của mỗi gia đình, rất cần có sự hỗ trợ đầu tư và bảo vệ tối đa của Nhà nước, pháp luật. Có như vậy, gia đình Việt Nam mới đủ điều kiện phát triển bền vững, văn hóa gia đình Việt Nam sẽ là bộ phận quan trọng cấu thành văn hóa dân tộc, làm nền tảng để xã hội phát triển bền vững.
TS. Trần Thị Tuyết Mai - Viện Văn hóa, Đại học Văn hóa Hà Nội
